انواع جو دیم
اگر برای آبیاری محصولات کشاورزی تنها از نزولات آسمانی (برف‌وباران) استفاده کنند به محصولات به‌دست‌آمده از این نوع کشت، دیم می‌گویند. جو یکی از مهم‌ترین غلات دانه‌ریز است که پس از گندم از لحاظ تولید و سطح زیر کشت دومین رتبه را در کشور دارد. زراعت جو دیم ازاین‌جهت حایز اهمیت است که در کشور ما اراضی وسیعی به دلیل شوری خاک، شوری آب زراعی و عمق کم خاک صرفاً مناسب برای کشت دیم هستند؛ بنابراین باتوجه به اینکه جو در تغذیه دام و تأمین پروتئین حیوانی نقش مهمی دارد و نیز با عنایت به وضعیت خشکسالی کشور و کمبود علوفه برای دام‌ها در سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به کاشت جو شده است .
میزان سطح زیر کشت جو دیم در کشور
در کشور ما سطحی معادل 1/5 میلیون هکتار به کشت جو اختصاص یافته است و از این مقدار تقریباً 60 درصد متعلق به کاشت جو دیم است . حدود یک میلیون هکتار معادل 40 درصد ، این محصول در مناطق سردسیری ، 25 درصد در مناطق معتدل و 35 درصد در مناطق گرم و نیمه گرمسیری قرار گرفته است. در مناطق سردسیری بیشتر دو رقم اصلاح شده جو بنام‌های ” سهند” و “آبیدر” کشت می‌شود . در مناطق نیمه‌گرمسیری دو رقم “شاهد ایذه” و “ماهور” و در مناطق معتدل رقم‌های “سرارود”، “نادر”و”گرگان” برای کشت معرفی شده‌اند.
آشنایی با انواع اصلاح شده این محصول
علاوه بر کشت بذرهای محلی در مناطق مختلف دیمزارهای کشور، برخی از بذرهای جو، اصلاح شده‌اند. این بذرها دارای دوام بیشتری در مقابل آفت‌ها، خشکی و شوری خاک هستند و همچنین محصول بیشتر و باکیفیت‌تری نسبت به بذر محلی تولید می‌کنند. برخی از انواع اصلاح شده عبارت‌اند از:
- جو رقم 4 گرگان: این جو ” هیرتا ” نام دارد و مبدأ اصلی آن کشور سوئد است. از نظر ظاهری دارای بوته‌های کوتاه، خوشه‌های دو ردیفه، رنگ‌دانه سفید و اندازه دانه‌ها درشت است. این رقم دارای تیپ رشد بهاره و زودرس و مناسب برای مناطق شمالی کشور (گرگان، گنبد، مغان) است همچنین در برابر بیماری‌ها و خصوصاً زنگ‌ها مقاوم، در برابر سرما نیمه مقاوم و در برابر ورس و خوابیدگی و ریزش دانه نسبتاً مقاومت خوبی دارد.
- جو رقم زر: این جو بومی استان همدان است. از نظر ظاهری بوته‌های نیمه‌بلند و خوشه‌های شش ردیفه دارد و رنگ پوشینه‌ها و دانه‌هایش سفید است. تیپ رشد این رقم پاییزه و نسبتاً دیررس است. در برابر سرما و ریزش دانه مقاوم و در برابر بیماری سفیدک نیمه حساس است همچنین در مقابل زنگ‌ها و خوابیدگی و ورس حساس است. جو رقم زر در دیمزارهای سردسیری غرب کشور کشت می‌شود.
- جو رقم دیم ایذه: این رقم جو دیم، در مقابل خوابیدگی و ریزش دانه مقاوم است و برای کاشت در استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان، فارس، لرستان، ایلام، مغان، بوشهر، گچساران و کرمانشاه مناسب است.
- جو رقم سهند: این جو در مقابل سرما مقاوم است همچنین در برابر بیماری‌های لکه نواری، ریزش دانه و خوابیدگی مقاومت خوبی دارد. جو رقم سهند برای کشت در دیمزارهای مناطق سردسیری و نیمه سردسیری استان‌های شمال غرب (اردبیل، زنجان، ارومیه، کردستان، شمال خراسان، مراغه و کرمانشاه) مناسب است.
برخی دیگر از انواع جو دیم کاشته شده در دیمزارهای ایران
جو دشت: این رقم دارای تیپ رشد بهاره – پاییزه بوده و مناسب کشت در مناطق گرمسیر شمال کشور خصوصاً سازگار با شرایط محیطی منطقه مغان است.
جو خرم :سـازگاری و پایـداری رقـم خـرم در شرایط خشـک و گرم مناطـق دیـم گرمسـیر کشـور است و سـبزینگی بـالا، زودرسـی، تیـپ رشـد بهـاره از خصوصیـات بـارز ایـن رقـم جو به شمار می‌آید.
رقم ماهور :این رقـم دارای تیـپ رشـد بهـاره است. دامنه سازگاری و میزان پایداری رقم ماهور برای دیمزارهای نیمه‌گرمسیری تأیید شده است .
جو کارون :این رقم دارای تیپ رشد بهاره – پاییزه است و دارای مقاومت خوبی در برابر حرارت محیط است و به همین خاطر رقم مناسب برای کشت در اراضی منطقه گرم جنوب کشور به‌حساب می‌آید.
جوی سیوی :این رقم جو دارای تیپ رشد پاییزه – بهاره است و مناسب کشت دیم در مناطق سرد و معتدل کشور است.
جو سرارود 1: این رقم جو دیم دارای تیپ رشد زمستانه، نیمه زودرس و رقم مناسبی برای کشت دیم در مناطق معتدل است .
آیش‌گذاری چیست؟
در دیمزارها به علت کمی رطوبت و بارندگی در خاک، یک سال در میان کشت انجام می‌شود. سالی که محصولی کاشته نشود را آیش گویند. در سال آیش، بایستی عملیات زراعی صحیحی، جهت حفظ رطوبت زمین انجام گیرد. لازم به ذکر است که آیش‌گذاری در مناطق مختلف آب‌وهوای متفاوت است. عملیات زراعی که کشاورزان در سال نکاشت انجام می‌دهند عبارت‌اند از:
- از بین بردن علف‌های هرز
- افزایش مواد آلی خاک
- ذخیره آب و جلوگیری از فرسایش خاک
مراحل زراعت جو دیم
دیم‌کاری به روش صحیح به پنج مرحله تقسیم می‌شود که این مراحل شامل: آماده‌کردن زمین، کاشت بذر، داشت و برداشت است. در زیر به بررسی مراحل می‌پردازیم.
آماده‌کردن زمین:
الف) روش شخم زدن با گاوآهن قلمی در فصل آیش: زمان شخم زدن در فصل آیش در مناطق خشک و بادخیز، فصل پاییز است. در این روش کشاورزان زمین موردنظر را در ماه‌های مهر و آبان با گاوآهن شخم می‌زنند تا کلش‌های باقی‌مانده با خاک مخلوط شوند. گاوآهن قلمی علاوه بر اینکه زمین را شیار می‌دهد کلش‌ها و بقایای گیاهی را نیز با خاک مخلوط می‌کند با این کار هم از شسته شدن خاک جلوگیری می‌شود و هم نفوذ آب در خاک آسان می‌گردد.
ب)شخم با گاوآهن پنجه غازی در فصل آیش: بعد از فصل زمستان، برای ازبین‌بردن علف‌های هرز، در دیمزارها نوبت به استفاده از گاوآهن پنجه غازی می‌رسد. تیغه‌های این گاوآهن تا عمق 8-10 سانتی‌متری زمین را بدون برگرداندن خاک، شخم می‌زند و باعث می‌شود تا ریشه تمام علف‌های هرز قطع گردد. زمان شخم با گاوآهن پنجه غازی فصل بهار است که در سه نوبت انجام می‌گیرد.
خصوصیات بذر جو
- قدرت جوانه‌زنی
- قدرت پنجه‌زنی
- زودرسی
- مقاومت در برابر گرما و سرما: جو دیم در مقایسه با غلات دیگر نسبت به سرما حساس‌تر است؛ بنابراین ارقام جو باید دارای مقاومت زیادی در برابر سرما باشند
- مقاومت در برابر ریزش
عمق مناسب کاشت جو
در زراعت ديم به‌خاطر اینکه محدوديت اصلي رشد گياه، رطوبت است، بنابراين عمق مناسب كاشت در حدود 8 سانتيمتر است زيرا سطح خاك به علت تابش مستقيم آفتاب و وزش باد و تبخير، سریعاً رطوبت خود را ازدست‌داده و خشك می‌شود و گياه نمی‌تواند به زندگي خود ادامه دهد. ولي در اعماق پایین‌تر خاک ديرتر خشک می‌شود و رطوبت را در خود نگه می‌دارد.
يكي ديگر از محدودیت‌های رشد گیاه، سرما است . زیرا در اواخر فصل پاييز كه هنوز پوشش برف وجود ندارد دمای خاک به‌شدت پايين می‌آید و در صورت كشت سطحی ، طوقه و ريشه گياه در معرض خطر یخ‌زدگی قرار می‌گیرند . رعایت کردن عمق مناسب در كاشت باعث خواهد شد خسارتی به گياهچه جوان و حساس جو وارد نشود .
بهترین تاریخ کشت جو دیم
جو در دو فصل پاییز و بهار کشت می‌شود. تاریخ کشت بر روی عملکرد دانه، تعداد دانه در سنبله و ارتفاع گیاه تأثیرگذار است. معمولاً مقاوم‌ترین مرحله جو در برابر تنش‌های دمایی یعنی سرما، مرحله پنجه‌زنی است ؛ بنابراین جو دیم را باید در تاریخی کاشت که قبل از سرما، گیاه به پنجه‌زنی برسد تا گیاه بتواند در برابر سرما مقاومت کند و از بین نرود ؛ لذا تاریخ کاشت جو در مناطق مختلف باتوجه به آب‌وهوا و سرمای منطقه متفاوت است.
توصیه‌هایی جهت بهبود زراعت دیم
- در فصل آیش عملیات زراعی به طور صحیح، جهت ذخیره و حفظ رطوبت اجرا شود.
- شخم زدن صحیح، در خلاف جهت شیب زمین است. در هنگام شخم زدن حتماً باید به این مسئله توجه شود.
- در هنگام کاشت، بذر به طور صحیح در زمین کاشته شود.
- از بذرهای اصلاح شده، بوجاری شده و ضدعفونی شده در هنگام کاشت استفاده شود.
- میزان تراکم کاشت بذر در واحد سطح (450دانه در مترمربع) را رعایت شود.
- جو دیم را نباید در زمین‌های پرشیب کاشت؛ زیرا باعث فرسایش خاک و تخریب مزرعه می‌گردد. حداکثر شیب برای کاشت 12 درصد است.
- بهترین خاک برای زراعت دیم، شنی رسی (لیمونی) است. چون خاصیت نگهداری آب و رطوبت را برای مدت طولانی در خود دارد.
- در انتخاب زمین دیم به رنگ خاک دقت کنید؛ زیرا رنگ خاک نشان‌دهنده جنس خاک و مواد درونی آن است. مثلاً اگر رنگ خاک تیره (سیاه، خاکستری، قهوه‌ای) باشد نشان‌دهنده حاصلخیزی خوب آن است و اگر رنگ خاک سفید روشن باشد بیانگر آهکی، گچ دار و یا نمک‌دار بودن زمین است .
سخن آخر
جو پس از گندم مهم‌ترین محصول دیم کشور محسوب می‌شود که هم به‌عنوان خوراک دام و هم تأمین‌کننده نیازهای انسان و صنایع مربوطه حایز اهمیت است. از کل اراضی سطح کشت جو در کشور، حدود 60 درصد زیر کشت این محصول قرار دارد. چون دوره زندگی گیاه جو کوتاه است در نتیجه به میزان آب کمتری احتیاج دارد. میزان بارندگی موردنیاز جو دیم، 250 میلیمتر است. حساس‌ترین مرحله به رطوبت، مرحله بین گرده‌افشانی و رسیدن دانه‌ها است همچنین حساس‌ترین مرحله به سرما، تا مرحله پنجه‌زنی این گیاه است.
