هر آنچه باید در مورد گندم مخصوص کاشت بدانید!
مقدمه
یکی از مهم‌ترین غلاتی که به وسعت زیاد در کشور کشت و بهره‌برداری می‌شود، گندم است. اما با این حجم از کشت، عملکرد فعلی مزارع گندم تقاضای بازار کشور را تامین نمی‌کند. بنابراین دولت برای جبران نیاز بازار، باقی گندم مورد نیاز را به صورت وارداتی تامین می‌کند. توجه به کاشت و بهره‌برداری حداکثری از این محصول، می‌تواند نقش حیاتی را در رونق اقتصادی و توسعه پایدار ایفا کند. در این مطلب توضیحات لازم را در مورد گندم مخصوص کاشت خواهیم داد.
معرفی گندم مخصوص کاشت
گندم که قوت غالب مردم جهان به شمار می‌رود، جزو مهم‌ترین غلات است که پیوند عمیقی از گذشته تاکنون با سفره‌های مردم دارد. دو پوشش درونی (پالئا) و بیرونی (لما) گندم را محصور کرده‌اند. گندم بیشترین وسعت و حجم کشت غلات در جهان را به خود اختصاص داده است. طبق آماری که توسط فائو در سال 2019 منتشر شد، حدود 900 میلیون تن گندم در جهان تولید شده بود. گندم یکی از بهترین خوراکی‌های بیشتر ساکنین جهان را تشکیل داده و امروزه مقام و ارزش این گیاه در جهان و اقتصاد بشری نقش بزرگی دارد. نیاز بشری در دوره‌های مختلف موجب گردید که درباره انتخاب بذر مرغوب، روش کاشت بهتر و اصلاح گندم مطالعات عمیق و اصولی صورت گیرد و از این طریق توانستند به محصولی مرغوب برای کشت دست پیدا کنند.
دلیل ارزش و محبوبیت گندم
از نیمه دوم قرن بیستم، در نتیجه افزایش نیاز عمومی به مصرف بیشتر و بهتر مواد غذایی و افزایش سریع جمعیت، حجم تولید جهانی گندم، تقاضای این محصول را افزایش داده است. به‌طوری که امروزه گندم به صورت یکی از اقلام مهم بازرگانی بین‌المللی درآمده است. توجه روزافزون جهانی به تولید هر چه بیشتر گندم، جهاد عظیمی را در سراسر عالم در زمینه‌های دایر کردن زمین‌های بایر و افزایش سطح کشت و بالا بردن میزان بهره‌دهی برانگیخته است. در ایران، به لحاظ مصرف زیاده از حد نان به عنوان ماده اصلی غذایی خانوار، غلات گندم از اهمیت خاصی برخوردار است. به‌طوری که حدود 80 درصد اراضی زراعی کشور را مزارع گندم و جو تشکیل می‌دهند. نزدیک به دو سوم این دو محصول به صورت دیم و یک سوم آن به صورت آبی کشت می‌شود. بنابراین داشتن اطلاعات لازم در مورد گندم مخصوص کاشت ضروری است.
چگونگی رشد گندم
تکامل گیاه گندم با جوانه زدن بذر شروع می‌گردد. بذر گندم پس از کشت و جذب رطوبت متورم می‌شود و بلافاصله پوسته میوه در انتهای گیاهک گسیخته شده و جوانه اولیه از جنین خارج می‌گردد. بعد از این مرحله ریشه اولیه خارج شده و متعاقب آن بعد از چند ساعت ریشه‌های کوچک جانبی به وجود می‌آیند. با ظاهر شدن ریشه‌ها آب و مواد غذایی مورد نیاز گیاه از خاک تامین می‌گردد.
بعد از آن جوانه اولیه سر از خاک درمی‌آورد. با تکامل گیاه گندم ساقه اولیه رشد نموده و جوانه‌های جانبی آن در نزدیک خاک به صورت ساقه‌های فرعی شکل گرفته و در سطح زمین (پنجه‌های گندم) ظاهر می‌گردد. این پنجه‌ها بعداً همان ساقه‌های گندم را به وجود می‌آورند که در رأس این ساقه‌ها سنبله‌ها قرار می‌گیرند. آرایش گل گندم شامل محور اصلی سنبله بوده که در طرفین این محور اصلی، سنبلچه‌ها یا سنبله‌های فرعی قرار دارند.
تهیه زمین گندم
هدف اصلی از تهیه زمین گندم از بین بردن علف‌های هرز و فراهم نمودن بستر مناسب جهت بذر است. روش‌های تهیه زمین به‌طور کلی تغییر دادن ساختمان خاک است. برای تهیه کردن زمین گندم نکات زیر را باید مورد توجه قرار داد:
- دفع علف‌های هرز چه در زمان آب و چه در طول رشد و نمو گیاهان دیگر.
- نرم نمودن سطح خاک زراعتی جهت نفوذپذیری زیادتر نزولات آسمانی.
چون میزان رطوبت خاک به دلیل عملیات سطحی مذکور بیشتر از معمول است لذا با اولین باران‌های پائیزه هر قدر هم که جزئی باشد بهتر و بیشتر در زمین فرو می‌رود. در نتیجه گندم مخصوص کاشت حداکثر استفاده را از آن نموده و در نتیجه زودتر و سهل‌تر جوانه می‌زند.
- بستر بذر باید به طریقی تهیه گردد که بذر با رطوبت موجود در خاک کاملاً تماس داشته باشد.
- چنانچه در زمین‌های آیش بقایای گندم (کلش و ریشه) را باقی گذارند، از فرسایش آبی و بادی جلوگیری می‌شود.
- شخم عمیق پائیزه را باید حتی‌المقدور جهت ذخیره آب زودتر در پاییز بعد از اولین بارندگی زد.
در مناطقی که کشت گندم متداول است، می‌توان زمین را حداقل چند هفته قبل از کاشت به عمق 25-20 سانتی‌متر شخم زد و بلافاصله ماله کشید و جهت ذخیره و حفظ رطوبت دندانه زد.
در نواحی مرطوب که دارای بارندگی مداوم است می‌توان بدون آماده کردن زمین، گندم را کشت نمود. در یک چنین حالتی که دانه‌های گندم در سطح خاک قرار می‌گیرند به علت داشتن خصوصیات ویژه خود و با موجود بودن رطوبت در خاک بعد از جوانه زدن ریشه‌های گیاه به طرف خاک کشیده می‌شود.
کشت بهاره گندم
برای تهیه زمین‌های بهاره برای کشت گندم، باید در پاییز زمین را یک شخم نیم عمیق و یا در صورت نامساعد بودن شرایط، یک شخم کامل زد و در بهار هر چه زودتر اقدام به کشت نمود. کشت زود در بهار دوره رشد و نمو گندم‌های بهاره را طولانی‌تر کرده و با باعث افزایش عملکرد و بهره‌وری خواهد شد.
کشت پاییزه گندم
تاریخ کشت پاییزه بر اساس ارتفاع محل از سطح دریا مشخص می‌شود. برای مثال در شهرهای سرد مانند کرج تاریخ کشت معمولاً آبان ماه است اما گاهی می‌توان کشت را در آذر ماه و یا حتی در موارد ضروری در دی ماه انجام داد. برای به‌دست آوردن حداکثر عملکرد گندم باید توجه داشته باشید که بین ارقام مختلف گندم مخصوص کاشت و بهترین و مناسب‌ترین تاریخ برای کشت، نسبت زیادی وجود دارد.
انتخاب گندم مخصوص کاشت
بذر مطلوب که دارای حداکثر قوه نامیه و مشتمل بر تمام صاف مورد نظر باشد، مسلماً همراه با حداکثر عملکرد خواهد بود. فاکتورهایی که در انتخاب نوع بذر دارای اهمیت زیادی است شامل:
- بالا بودن قوه نامیه بذر
- درصد کم علف‌های هرز
- خلوص کامل بذر
- مخلوط نبودن با سایر نباتات
در ایران از قدیم چنین متداول بود که زارعین بذرهای خوب را در سر مزرعه انتخاب نموده و بعد از بوجاری نمودن به عنوان یک بذر تخمی برای سال آینده نگهداری می‌کردند. این روش انتخاب بذر گندم هنوز در روستاهای دورافتاده رایج است. بذر گندم انتخاب شده برای کشت باید دارای خواص مطلوبی باشد که عبارتند از:
- تطابق منطقه‌ای
- پنجه زدن کافی
- طول ساقه متناسب
- استحکام ساقه
- مقاومت نسبت به آفات و بیماری‌ها
- دارا بودن خواص مخصوص خرمن‌کوبی
- کیفیت بالا جهت آرد شدن
بذر گندم انتخاب شده در صورتی که با در نظر گرفتن فاکتورهای فوق برگزیده شود، دارای حداکثر محصول از نقطه نظر کمی و کیفی است. بذر انتخاب شده با دارا بودن شرایط مورد نظر و مطلوب بایستی نسبت به سایر بذرها سطح زیرکشت زیادتری را اشغال نماید. بنابراین بذر مورد نظر باید به گواهی سازمان‌های مربوطه رسیده باشد و یا بذر گواهی شده را به عنوان بذر تخمی و یا بذر ازدیادی برای کشت انتخاب نمود.
گندم مخصوص کاشت که تحت حمله آفات و بیماری قرار گرفته باشند، دارای دانه‌های چروکیده بوده و گاهی ممکن است به کلی قوه نامیه خود را از دست داده باشند و سبز نشوند. همچنین ممکن است بعد از سبز شدن بوته‌های ضعیف و لاغری به بار آورند که تحت شرایط نامساعد طبیعی به زودی از بین بروند.
نگهداری مناسب گندم مخصوص کاشت
در اکثر نقاط کشور قبل از کشت گندم، دانه‌های آن را با ترکیبات مختلف قارچ‌کش گندزدایی و یا ضدعفونی می‌کنند. ترکیبات قارچ‌کش‌ها مانند سرزان یا کات‌کبود از املاح مختلف مس و جیوه است. کات کبود را به میزان 5/0 درصد به صورت گرد و چنانچه ذرات آن ریز باشد به میزان 250 گرم برای صد کیلوگرم گندم به کار می‌برند. گرد کات‌کبود را در بشکه‌های مخصوص مخلوط کن با گندم ریخته و در اثر چرخش بشکه قارچ‌کش فوق با دانه‌های گندم آغشته می‌گردد.
با توجه به افزایش روزافزون جمعیت دنیا مسئله انتخاب بذر گندم مناسب و مطلوب که دارای خواص خوب برای آرد نیز باشد، باید سرلوحه کشت و کار کشاورزان تولید کننده این غله قرار گیرد. در اقتصاد و روابط تجارتی بین ممالک دنیا و بر حسب تجارت متقابل باید متوجه بود که گندم‌های وارد شده ارزش و مرغوبیت لازم را دارا باشند.
کاشت گندم
بعد از آن‌که زارع بذر مرغوب را انتخاب و زمین را برای کشت آماده کرد، باید متوجه عوامل دیگری از قبیل روش کشت، میزان و تاریخ کشت و بالاخره عمق بذر باشد. کشت گندم به سه صورت انجام می‌شود که عبارتند از:
- کشت گندم به وسیله بذر پاشی دستی و سنتی
- بذر کاری در شیار که بیشتر در هندوستان متداول است.
- بذر کاری به وسیله بذرافشان که در زراعت‌های مکانیزه متداول است.
بذر پاشی دستی گندم مخصوص کاشت در اکثر نقاط کشور رایج است و بیشتر مناسب مزرعه‌های دیمی است. البته بذر پاشی دستی برای مناطقی که زمین آن خوب تهیه آماده نشده باشد و یا هجوم علف هرز زیاد باشد متناسب خواهد بود. علاوه بر این هیزم‌کاری و خشکه‌کاری دو نوع بذر کاری در کشور ما است. منظور از هیزم‌کاری عبارت است از آبیاری مزرعه گندم قبل از کشت و خشکه کاری عبارت است از کشت گندم در زمین‌های خشک که بعد از کشت اقدام به آبیاری می‌نمایند.
روش بذر افشان مکانیزه دارای مزایای زیادی است که در صورت امکان، زارع باید از آن استفاده نماید. کاهش در مصرف بذر زیاد، جوانه زدن بهتر دانه‌ها، تراکم یکنواختی مزرعه، کاهش خسارت زمستانه و بالاخره افزایش عملکرد از مزایای اصلی طریقه کشت بذر افشان است. طریقه کاشت بوسیله بذر افشان دارای قیمت مناسب‌تری بوده و سریع‌تر کارهای کشت انجام می‌شود.
نکات قابل توجه در کاشت گندم
پس از بذر کاری باید به طور کامل مزرعه را مرزکشی نمود تا عمل آبیاری امکان‌پذیر گردد. همچنین برای انتخاب تاریخ کشت مناسب گندم در ابتدا باید نوع بهاره یا پاییزه بودن گندم را شناخت و سپس درصدد تعیین تاریخ کشت مناسب برآمد. چنانچه گندم‌های پاییزه خیلی زودتر از موقع مناسب (به خصوص در مناطقی که درجه حرارت روزانه زیاد است) کشت شود، تولید ساقه‌های کمتر، راست و بوته‌های ضعیف با ریشه‌های کم خواهد نمود.
اگر گندم زودتر از موقع کشت شود، باعث حمله آفات و بروز بیماری‌های گندم و در نهایت منجر به خسارت زمستانه به گندم می‌شود. اگر گندم مخصوص کاشت پاییزه خیلی دیر کشت شود، باعث می‌شود ساقه‌های گندم ضعیف شده و در سرمای زمستان صدمه بیشتری ببیند. این موضوع در نهایت باعث کاهش بهره‌وری از محصول گندم خواهد شد.
اقلیم‌های مناسب کاشت گندم
در ایران زراعت گندم در برخی نقاط به صورت دیمی و در برخی دیگر به صورت آبی کشت می‌شود. اقلیم و نوع خاک منطقه، چگونگی کاشت گندم را مشخص می‌کند. در مناطقی که دارای اقلیم گرم و مرطوب، معتدل فلات مرکزی، گرم و خشک جنوبی و سرد کوهستانی است، زراعت گندم به صورت آبی انجام می‌شود. شرایط اقلیمی که نیازمند کاشت گندم به صورت دیمی انجام می‌شود شامل:
- آب و هوای سرد همراه با بارندگی متوسط و متوسط به بالا
- آب و هوای معتدل همراه با بارش متوسط
- آب و هوای گرم همراه با بارش متوسط به بالا
مواظبت از گندم در حین داشت
از زمان داشت تا برداشت گندم باید مواردی را از نظر احتیاط در نظر گرفت. سطح خاک‌های زراعتی در بعضی نواحی که درجه حرارت پایین است، در بهار یخ زده و در این مواقع با ماله کشیدن ریشه‌های خارج شده از زمین را در زیر خاک قرار داده و به علاوه باعث خرد شدن کلوخه‌های موجود در زمین می‌گردد. در زراعت‌های دیم که گیاهان جوان گندم هنوز در حال پنجه زدن بوده و به ساقه نرفته باشند، برای تماس بیشتر ریشه‌ها با خاک می‌توان زمین را غلطک زد. برای کاهش تراکم زراعت‌های پرپشت، زارعین ایرانی گوسفندان خود را در مزرعه می‌چرانند. چرانیدن کار ماله کشیدن و دندانه زدن را انجام می‌دهد.
آبیاری مزارع گندم
از لحاظ آبیاری باید گفت که گندم مخصوص کاشت پاییزه اغلب به غیر از خاک آب، در موقع کشت تا اوایل بهار به آبیاری دیگری احتیاج ندارند. نوع آب و هوا و ساختمان خاک هر منطقه، تعداد دفعات آبیاری را برای زراعت گندم تعیین می‌نماید. نواحی مرطوب مانند ییلاقات مازندران به آبیاری کمتر، نقاط گرمسیری و خشک به بیش از شش دفعه آبیاری و نواحی معتدل و سرد مانند کرج به کمتر از چهار بار آبیاری احتیاج دارند. مسلم است که تعداد دفعات آبیاری در منطقه رابطه مستقیمی با میزان بارش سالیانه آن منطقه دارد.
سخن آخر در مورد گندم مخصوص کاشت
غلات گندم موارد استفاده زیادی دارد، نه فقط یک مواد غذایی ارزشمند، بلکه نوعی خوراک دامی، محصولی مناسب سلامت پوست و مو و پایه اصلی انواع فرآوری‌های غذایی است. با توجه به افزایش تدریجی جمعیت، حجم تولید و تقاضای گندم نیز افزایش یافت. بنابراین واحدهای کشاورزی در جهت توسعه مکانیزاسیون کشاورزی، حاصلخیزی خاک، اصلاح بذر، تهیه بذرهای مقاوم و جهت کشت، تحول سیستم آبیاری و مبارزه با آفات نباتی برآمده‌اند. در کاشت گندم ابتدا باید بذر مرغوب برای کشت را تهیه کرد. بذر مرغوب گندم باید بیش از 94 درصد قوه نامیه داشته باشد تا بتوان با اطمینان کامل آن را جهت کشت انتخاب نمود. بذرهای ضعیف ممکن است اولاً سبز نشده و ثانیاً در صورت جوانه زدن بوته ضعیفی را تولید نمایند. امیدوارم این مطالب راهنمای مناسبی در انتخاب گندم مخصوص کاشت برای شما باشد.
